Radovi na osnivanju Zavoda počeli su još 1978. godine, a prvi Elaborat o društveno-ekonomskoj opravdanosti osnivanja Zavoda urađen je 1980.  godine od strane Opštinskog sekretarijata za opšte upravne poslove Skupštine Opštine Tuzla. Ovo pitanje aktuelizirano je tokom 1981. godine a definitivni pristup osnivanju pokrenut je početkom 1983. godine.

Odlukom Skupštine Opštine Tuzla broj:  01/1-017-5 od 31. 03. 1983. godine osniva se Radna organizacija Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-istorijskog i prirodnog naslijeđa u Tuzli. U članu 4. navedene Odluke stoji da je djelatnost Radne organizacije u osnivanju istraživanje i evidentiranje nepokretnih i pokretnih dobara za koje se pretpostavlja da su od posebnog značaja za kulturu i historiju. 

Republički komitet za obrazovanje, nauku, kulturu i fizičku kulturu tadašnje Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine svojim rješenjem od 12. 09. 1984. godine potvrđuje osnivanje Zavoda pod nazivom Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Tuzla sa sjedištem u Tuzli.

Početak rada Zavoda bio je vezan za istraživanje i evidentiranje nepokretnih i pokretnih dobara na području općine Tuzla međutim vrlo brzo preuzima nadležnost nad zaštitom i korištenjem naslijeđa na područjima cijele sjeveroistočne Bosne. Započeo je rad kao općinski, ali ubrzo potpisuje ugovore sa općinama sjeveroistočne Bosne i preuzima ingerencije zaštite i korištenja naslijeđa na tim područjima, te postaje regionalni Zavod, za područje cijele sjeveroistočne Bosne.

Zakonom o preuzimanju prava i obaveza osnivača prema Zavodu za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Tuzla», od strane Skupštine Tuzlanskog kantona, 21. juna 2000. godine, Zavod je proglašen  ustanovom od Kantonalnog značaja. Upisan je u Registar poslovnih subjekata Kantonalnog suda u Tuzli rješenjem broj U/I-922/02 od 23. 08. 2002. godine. 

Istim zakonom je rečeno: «Zavod je javna ustanova koja obavlja djelatnost od posebnog interesa za Kanton».

Djelatnost Zavoda je:

• Zaštita kulturnih dobara, prirodnih i drugih znamenitosti;
• Rad povijesnih mjesta i građevina te sličnih znamenitosti za posjetitelje;
• Djelatnost botaničkih i zooloških vrtova i prirodnih rezervata;
• Reguliranje djelatnosti javnih subjekata koji pružaju zdravstvenuzaštitu, usluge u naobrazbii kulturi i druge društvene usluge, osim obaveznog socijalnog osiguranja;
• Istraživanje i eksperimentalni razvoj u društvenim i humanističkim znanostima;
• Izdavanje knjiga;
• Izdavanje časopisa i periodičnih publikacija;
• Ostala izdavačka djelatnost.
• Zadaci Zavoda proizilaze iz zakonskih obaveza i programskih opredjeljenja, a osnovni su:
• Istraživanje i evidentiranje nepokretnosti i pokretnih dobara za koje se pretpostavlja da su od posebnog značaja za kulturu i istoriju;
• Istraživanje i evidentiranje prirodnih znamenitosti i rijetkosti;
• Utvrđivanje koje nepokretnosti i pokretna dobra imaju svojstvo objekta kulturno – istorijskog i prirodnog nasljeđa;
• Proučavanje kulturno – istorijskog i prirodnog nasljeđa i staranje o primjeni savremenih metoda zaštite;
• Staranje o organizaciji pravilnog čuvanja i održavanja zaštićenih objekata, vršenje stručnog nadzora nad tim objektima, predlaganje i preduzimanje mjera zašitite;
• Pružanje stručne pomoći imaocima zaštićenih objekata;
• Rad na konzervaciji i restauraciji zaštićenih objekata i vršenje stručnog nadzora nad izvođenjem radova na ovim objektima;
• Staranje o racionalnijem korištenju objekata kulturno – istorijskog i prirodnog nasljeđa;
• Vođenje registra o svim zaštićenim objektima;
• Vršenje propagande i popularizacije kulturno – istorijskog i prirodnog nasljeđa; objavljivanje publikacija o nasljeđu i o rezultatima rada na njegovoj zaštiti;
• Organizovanje predavanja, izložbi i drugih pogodnih oblika kulturno obrazovne djelatnosti;